türkiye'de sağ-sol çatışması ne demek?

Türkiye'de sağ-sol çatışması, 1970'lerin sonlarında ciddi bir sorun hâline geldi¹ ve hatta "düşük seviyeli bir savaş, örtülü iç savaş" olarak da tanımlandı.²

Tarih

Yunanistan’da askerî darbe ile devrilen hükûmetin yerine cuntacılar gelmiş, Türk nüfusun da olduğu Kıbrıs Cumhuriyeti'ni Yunanistan'a dâhil etmek arzusunda olan Yunan milliyetçisi cuntacılar tarafından 15 Temmuz 1974 Darbesi akabinde Kıbrıs'ta yaşayan Türklere baskı ve zulüm yapılması üzerine başbakanı CHP lideri Bülent Ecevit olan mevcut Türkiye hükûmeti 20 Temmuz 1974'te Kıbrıs Harekatı'nı gerçekleştirmiştir. Ecevit CHP'sinin Kıbrıs Harekâtı öncesi yapılan 1973 Türkiye genel seçimlerinde %33,30 olan oy oranı, bu harekât sonrası yapılan 1977 Türkiye genel seçimlerinde %41,40'a yükselmiştir. CHP ve sol harekete karşı³ Meclisteki sağ partiler birleşerek "Milliyetçi Cephe" adıyla yeni bir hareket ve hükûmet oluşturmuş, bu cephede milis gücüyle öne çıkan MHP ve toplumsal düzenci Güven Partisi bütünleşmesi de dikkat çekmiş, akabinde sol ve sağ örgütler gerek siyasette gerekse örgüt temelinde silahlı militanlar yetiştirmiştir.

Çatışmaların kronolojisi

1968

4 Ocak 1968: Ülkücü Ruhi Kılıçkıran öldürüldü.
17 Temmuz 1968: Altıncı Filo'yu Protesto Olayları sırasında polisin İTÜ Gümüşsuyu öğrenci yurduna yaptığı baskında sol görüşlü Vedat Demircioğlu adlı öğrenci ikinci kattaki pencereden atıldı ve sonrasında Taksim İlk Yardım Hastanesine kaldırıldı. Komaya giren Demircioğlu 24 Temmuz'da öldü.⁴⁵⁶

1969

16 Şubat 1969: ABD'nin 6. Filo'sunu protesto etmek için Taksim Meydanı'nda toplanan topluluğa karşıt grupların saldırmasıyla Ali Turgut Aytaç ve Duran Erdoğan adlı gençler bıçaklanarak öldürüldü.⁷ Bu olay Kanlı Pazar olarak bilinir.
19 Eylül 1969: İstanbul Özel Işık Mimarlık ve Mühendislik Yüksek Okulu'nun devletleştirilmesini isteyen sol görüşlü öğrencilere silahlı saldırı düzenlendi. Saldırıda Orman Fakültesi öğrencisi sol görüşlü Mehmet Cantekin öldürüldü. 3'ü ağır 10 öğrenci yaralandı.⁸
23 Eylül 1969: Türkiye Halk Kurtuluş Ordusunun kurucularından ODTÜ öğrencisi komünist militan Taylan Özgür öldürüldü. Cinayetten sonra bir polis memuru yargılandı.⁹¹⁰¹¹
10 Aralık 1969: Yıldız'daki Devlet Mimarlık ve Mühendislik Akademisi öğrencisi sol görüşlü Mehmet Büyüksevinç kurşunlanarak öldürüldü. Olay sırasında arkadaşları yaralandı. Saldırıdan sonra yakalanan şüphelilerin sağ görüşlü Mücadele Birliği'nden olduğu öğrenildi.¹²
14 Aralık 1969: Yıldız'daki Devlet Mimarlık ve Mühendislik Akademisi öğrencisi sol görüşlü Battal Mehetoğlu okula baskına gelen sağ görüşlü grup tarafından okul bahçesinde öldürüldü. Polis cinayetten sonra Mücadele Birliği'nden 24 kişiyi gözaltına aldı.¹³

1970

13 Nisan 1970: Sol görüşlü Asteğmen Dr. Necdet Güçlü, Hacettepe Tıp Fakültesi bahçesinde ülkücü militanlar tarafından öldürüldü.¹⁴ Şüpheliler arasında Ülkü Ocakları mensupları Aytekin Yıldırım, Ali Güngör, İbrahim Doğan, Osman Durmuş¹⁵¹⁶¹⁷ vardı. Dava sırasında, cinayette kullanılan silahların görevli 2 subaya ait olduğu ortaya çıktı.¹⁸
26 Nisan 1970: Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesinde sol görüşlü Yaşar Serpin okul bahçesinde silahla vurularak yaralandı. Daha sonra hastanede öldü.¹⁹ Öğrenci Derneği Başkanı'nın iddiasına göre Doğan Şahbudak isimli "polis ajanı" tarafından vuruldu. ²⁰
29 Nisan 1970: Karadeniz Teknik Üniversitesinde, üniversite kantinine sağ görüşlü kişilerce saldırı düzenlendi. Saldırıda sol görüşlü Kenan Ölmez silahla vurularak ağır yaralandı.²¹ Daha sonra çıkan olaylardan dolayı üniversite 4 Mayıs'a kadar kapatıldı.²²
22 Mayıs 1970: Sol görüşlü öğrenci Mustafa Kuseyri, Ankara Üniversitesi Basın Yayın Yüksek Okulunun Talebe Cemiyeti odasında başından vurularak öldürüldü.²³²⁴
8 Haziran 1970: Ülkücü görüşlü İstanbul Üniversitesi Coğrafya Bölümü son sınıf öğrencisi Yusuf İmamoğlu, komünist militanlar tarafından çatışma sırasında öldürüldü.²⁵
22 Ağustos 1970: Sol görüşlü Yapı İşçileri Sendikasının Genel Başkanı Necmettin Giritlioğlu, Aliağa’daki grevde öldürüldü.²⁶²⁷
23 Kasım 1970: Ülkücü öğrenci Ertuğrul Dursun Önkuzu, iddialara göre komünist militanlar tarafından pencereden aşağı atılarak öldürüldü.²⁸ Önkuzu'nun, doktor ve savcı incelemesinde 11 metreden düşme sonucu ölme tespit edildi ancak işkence tespit edilmedi.²⁹
24 Kasım 1970: Önkuzu'nun öldürülmesi sonrası gelişen olaylarda, Hikmet Parabakan, Abbas Balkır, Sinan Gündüz adlı öğrenciler ülkücüler tarafından kaçırıldı. Öğrenciler bacaklarından tavana asıldı, derileri jiletle kesildi, parmakları kırıldı.³⁰ Kaçırma olayları üzerine Ülkü Ocaklarına baskın düzenleyen polis 71 kişiyi gözaltına aldı.³¹
5 Aralık 1970: İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesinin sol görüşlü öğrencisi Hüseyin Aslantaş, Çapa Yüksek Öğretmen Okulunda ülkücü militanlar tarafından başından vuruldu. Aslantaş 9 Aralık'ta hastanede öldü.³²³³³⁴
24 Aralık 1970: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesinin sol görüşlü öğrencisi İlker Mansuroğlu, fakülte bahçesinde sağ görüşlü militanlar tarafından silahla yaralandı.³⁵ Mansuroğlu 29 Aralık'ta hastanede öldü.
25 Aralık 1970: Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesinin sol görüşlü öğrencileri olan Nail Karaçam, Mehmet Demir ve Recep Sakın, ülkücü militanlar tarafından fakülte önünde kurşunlandı. Nail Karaçam öldü, diğerleri yaralandı. Katillerden Ülkü Ocakları Genel Başkanı Sami Bal ve diğer sanıklar Hasan Ali Arıkan, Mahir Özsoy 24 yıl hapse mahkûm oldu.³⁶³⁷³⁸

1971

12 Mart 1971: 12 Mart Muhtırası olarak bilinen Türk Silahlı Kuvvetlerinin müdahalesi neticesinde siyasi ve askerî açıdan çeşitli gelişmeler yaşandı.
22 Mayıs 1971: Komünist militanlar Ulaş Bardakçı, Hüseyin Cevahir, Mahir Çayan, Necmi Demir, Oktay Etiman ve Ziya Yılmaz, Türkiye Halk Kurtuluş Partisi-Cephesi (THKP-C) adını verdikleri silahlı örgütün eylemi olarak 17 Mayıs 1971'de İsrail Başkonsolosu Efraim Elrom'u kaçırdı. Elrom, kaçıranların talepleri kabul edilmeyince militanlar tarafından 22 Mayıs 1971'de öldürüldü.
31 Mayıs 1971: Türkiye Halk Kurtuluş Ordusu militanlarından Sinan Cemgil, Alpaslan Özdoğan ve Kadir Manga, Nurhak Dağları'nda askerlerle çıkan çatışmada öldürüldü.
1 Haziran 1971: Türkiye Halk Kurtuluş Partisi-Cephesinin önde gelen militanlarından Hüseyin Cevahir, saklandığı ve Sibel Erkan adında genç bir kızı rehin aldığı evde askerler tarafından öldürüldü.

1972

19 Şubat 1972: Türkiye Halk Kurtuluş Partisi Cephesi ve Dev-Genç militanlarından Ulaş Bardakçı, İstanbul'da emniyet güçleriyle girdiği çatışmada öldürüldü.
30 Mart 1972: Kızıldere Olayı'nda Türkiye Halk Kurtuluş Partisi Cephesi kurucu militanı Mahir Çayan, Devrimci Liseliler kurucularından Cihan Alptekin, Saffet Alp ve Ertan Saruhan, güvenlik güçleriyle girdikleri çatışmada öldürüldü.
6 Mayıs 1972: Türkiye Halk Kurtuluş Ordusunun kurucu militanları Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan idam edildi.

1973

18 Mayıs 1973: Türkiye Komünist Partisi/Marksist Leninistin kurucu militanı İbrahim Kaypakkaya, gözaltında gördüğü işkence sonucunda öldü.

1974

19 Aralık 1974: Yıldız Mühendislik (eski adıyla İstanbul Devlet Mühendislik ve Mimarlık Akademisi) öğrencisi, İstanbul Yüksek Öğrenim Kültür Derneği Yönetim Kurulu üyesi sol görüşlü Şahin Aydın ve arkadaşı Sabahattin Beyseferoğlu, okuldan çıktıklarında ülkücü görüşlü kişilerce saldırıya uğradı. Şahin Aydın bıçaklanarak öldürüldü. Sabahattin Beyseferoğlu ise başından yaralandı. Aydın'ın ölümü, 12 Mart Dönemi sonrasının ilk siyasi cinayeti oldu.³⁹⁴⁰

1975

23 Ocak 1975: İstanbul'da Vatan Mühendislik öğrencisi sol görüşlü Kerim Yaman ülkücü görüşlü kişiler tarafından silahla öldürüldü. Sol görüşlü 5 öğrenci ise çeşitli yerlerinden yaralandı.⁴¹
31 Mart 1975: Adalet Partisi lideri Süleyman Demirel tarafından I. Milliyetçi Cephe Hükûmeti isimlendirilen Adalet Partisi, Millî Selamet Partisi, Cumhuriyetçi Güven Partisi ve Milliyetçi Hareket Partisi'nin koalisyonu ile 39. Hükûmet kuruldu.

1976

3 Ocak 1976: ODTÜ'ye gitmekte olan otobüs ülkücüler tarafından silah zoruyla durduruldu. Öğrenciler ile ülkücüler arasında çıkan çatışmada 2'si ağır, 4 öğrenci silahla yaralandı. Yaralanan öğrencilerden ODTÜ Mimarlık Fakültesi öğrencisi Semih Erbek öldü. Erbek'in ülkücü Selahattin Arpacı tarafından öldürüldüğü tespit edildi. Yargılama sonucunda ülkücü sanık 15 yıla mahkûm oldu.⁴²⁴³⁴⁴
12 Ocak 1976: İzmir'de Ege Üniversitesine, öğrenci ve öğrenci olmayan ülkücüler tarafından Çek yapımı silah ve patlayıcı maddelerle saldırı düzenlendi. Jandarmanın olaylara müdahalesi ile olaylar büyümeden durduruldu ve 152 ülkücü gözaltına alındı.⁴⁵ Olaydan sonra 2 bin öğrenci Ege Üniversitesi Rektörlüğü önünde can güvenliklerinin sağlanması için protesto düzenledi. MHP Genel Başkanı Alparslan Türkeş olayları engelleyen Jandarma Komutanı için "aşırı solcu" dedi.⁴⁶
18 Ocak 1976: Kocaeli'de öğrenci yurduna ülkücüler tarafından silahlar ve patlayıcı maddeler ile saldırı düzenlendi. 9 öğrenci yaralandı.⁴⁷
22 Temmuz 1976: Konya’da Yabancı Dil Yüksek Okuluna sağ görüşülü kişilerin saldırısı sırasında CHP eski Milletvekili Ahmet Çobanoğlu'nun oğlu yüksek okulun öğrencisi Ali Naci Çobanoğlu, Mustafa Çökelek isimli ülkücü tarafından bıçaklanarak öldürüldü.⁴⁸ İki arkadaşı ise yaralandı. Olaydan sonra 8 sağ görüşlü kişi gözaltına alındı. Çobanoğlu'nun katili daha sonraki yargılamalarda 20 yıla mahkûm oldu.⁴⁹ Ali Naci Çobanoğlu aynı zamanda Konya'nın Sesi isimli demokratik sol çizgide yayın yapan gazetede çalışıyordu.⁵⁰
29 Eylül 1976: Profilo Fabrikasında işten çıkarılan 18 işçi nedeniyle fabrikada protesto başladı. İşverenin isteği üzerine polis müdahale etti.⁵¹ Polis-işçi çatışmasında işçi Yakup Eser göğsünden vurularak öldü. Olaylar günlerce sürdü. Çok sayıda işçi ve polis yaralandı. Yüzlerce işçi gözaltına alındı.⁵²
30 Eylül 1976: Devrimci Gençlik mensubu Yılmaz Turanlı, Artvin Borçka’da öldürüldü.

1977

1 Mayıs 1977: Taksim Meydanı'nda 1 Mayıs kutlayan kalabalığa kimliği belirsiz kişiler tarafından ateş açıldı. 34 kişi öldü ve yüzlerce kişi yaralandı.⁵³⁵⁴ Bu olay Kanlı 1 Mayıs olarak bilinir.
8 Haziran 1977: Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) öğrenci temsilcileri tarafından düzenlenen boykot sırasında, Ankara Yüksek Öğretim Derneği ve Devrimci Gençlik üyesi sol görüşlü Ertuğrul Karakaya, jandarma tarafından silahla vurulduktan sonra hastanede öldü. Cesette dipçik yaraları olduğu belirtildi. Valilik, öldürülen öğrenciyi vuran jandarmanın kendini koruduğunu belirtti.⁵⁵
21 Haziran 1977: CHP lideri Bülent Ecevit tarafından 40. Hükûmet kuruldu. Ancak 1977 genel seçimlerinde CHP yüzde 41 oy oranı ile birinci parti olmasına rağmen TBMM'de güvenoyu alamadığından hükûmet bir ay sonra düştü.
15 Haziran 1977: Erzurum Atatürk Üniversitesinde sol görüşlü Doçent Orhan Yavuz, sağ görüşlü 3 militan tarafından bıçaklanarak öldürüldü.⁵⁶ Olaydan sonra 52 kişi gözaltına alındı.⁵⁷
10 Temmuz 1977: Necdet Adalı ve diğer komünist militanlar silahlarla kahve bastı, sağ görüşlü Mehmet Ali Gözleme ve Sıtkı Aydın öldürüldü. Adalı, 12 Eylül Darbesi'nden sonra idam edildi.
21 Temmuz 1977: Adalet Partisi lideri Süleyman Demirel tarafından II. Milliyetçi Cephe Hükûmeti olarak isimlendirilen Adalet Partisi, Millî Selâmet Partisi, Milliyetçi Hareket Partisi koalisyonu ile 41. Hükûmet kuruldu.

1978

1979

1980

14 Eylül 1980: Adana'da komünist militan Serdar Soyergin, fraksiyon ayrılığından dolayı sol görüşlü Erdoğan Polat'ı öldürdü. Kaçmaya çalışırken Tank Yüzbaşı Bülent Angın'ın da içinde bulunduğu güvenlik güçleriyle çatıştı, Yüzbaşı Angın öldürüldü. Soyergin 25 Ekim 1980'de idam edildi.
26 Eylül 1980: Ankara Aktepe’de “Devrimci Yol imzalı pankart astığı” ihbarıyla 22 Eylül’de gözaltına alınan 23 yaşındaki öğretmen Zeynel Abidin Ceylan, gördüğü işkence sonucunda öldü. Ankara Emniyeti tarafından Gülhane Askerî Hastanesi Morgu’na bırakılan Ceylan’ın ”hücresinde ölü bulunduğu” açıklandı.
27 Eylül 1980: Devrimci Yol mensubu komünist militan Metin Eryaşar, Adana'da eylem hazırlığı içindeyken güvenlik güçleri tarafından kuşatılınca çıkan silahlı çatışmada öldü.
5 Ekim 1980: Halkın Kurtuluşu mensubu Hasan Asker Özmen, gözaltında gördüğü işkence sonucunda öldü.
28 Aralık 1980: Gaziantep'te Üsteğmen Şahin Akkaya, komünist militan Veysel Güney tarafından başından vurularak öldürüldü.

1981

7 Ocak 1981: Komünist militan Mustafa Özenç, yakalanıp getirildiği jandarma karakolunda gizleyebildiği tabancasıyla Jandarma Astsubay Üstçavuş Hasan Hüseyin Özcan, Jandarma Astsubay Üstçavuş Nihat Özsoy, Orman Muhafız Bekçisi Hayri Şimşek ve Jandarma Er Şaban Öztürk'ü öldürüp kaçtı. 20 Ağustos 1981'de idam edildi.
17/18 Ocak 1981: Komünist militan Ramazan Yukarıgöz, Ömer Yazgan, Erdoğan Yazgan ve Mehmet Kambur, mensubu oldukları komünist örgüte para bulmak için giriştikleri kuyumcu soygununda kuyumcunun oğlu Hasan Kahveci'yi ve polis memuru Mustafa Kılıç'ı öldürdü, emniyet kuvvetlerine ve halka ateş açtı, polis otosunu taradı. Dördü de 29 Ocak 1983'te idam edildi.
6 Haziran 1981: Marksist Leninist Silahlı Propaganda Birlikleri üyeleri komünist militanlar Doğan Özzümrüt ve Ercan Yurtbilir, güvenlik güçleriyle girdikleri çatışmada öldürüldü.

1982

7 Ağustos 1982: ASALA militanları tarafından Ankara Esenboğa Havaalanı'na düzenlenen bombalı saldırıda 9 kişi öldü, 72 kişi yaralandı. Saldırıyı gerçekleştiren militanlardan sağ olarak ele geçirilen Levon Ekmekçiyan 29 Ocak 1983'te idam edildi.
16 Kasım 1982: TKP'nin İstanbul İl Sekreteri ve Merkez Komite üyesi Mustafa Hayrullahoğlu öldürüldü.

Gözaltında kaybolan kişiler

12 Eylül Darbesi öncesinde sağ-sol çatışmasının tarafı olan gruplara mensup kişiler, darbeyi izleyen yıllarda güvenlik güçleriyle çatışmada öldürülmüş ya da yakalanarak gözaltına alınmıştır. Gözaltına alınan ve kendisinden bir daha haber alınamayan çok sayıda kişinin, güvenlik güçleri tarafından yasadışı biçimde öldürüldüğü öne sürülmektedir.⁵⁸

18 Eylül 1980: 18 yaşındaki lise öğrencisi Hüseyin Morsümbül, Bingöl'de gözaltında kaybedildi.
8 Ekim 1980: 13 Eylül'de Kars'ta gözaltına alınan ve Devrimci Yol mensubu olduğu iddia edilen Cemil Kırbayır gözaltında kaybedildi.
21 Kasım 1980: DİSK Basın-İş Genel Başkanı gazeteci Faruk Eren'in ağabeyi olan ve Devrimci Sol mensubu olduğu iddia edilen Hayrettin Eren, Saraçhane'de gözaltına alındı. Kendisinden bir daha haber alınamadı.
10 Nisan 1981: MLSPB militanı olduğu iddia edilen Nurettin Yedigöl, İstanbul'da gözaltında kaybedildi.
29 Temmuz 1981: TKP/ML Genel Sekreteri komünist militan Süleyman Cihan İstanbul'da gözaltına alındı. Bir süre sonra cesedi bulundu.